Köy Enstitüsü Hareketi ile ilgili gelişmeleri izleyebilmek için, önemli tarihleri satırbaşlarıyla anımsamak pratik yararlar sağlayabilir. Bunlar daha çok önemli düzenleme tarihleridir.
Şöyle:

1935 yılında toplanan CHP Büyük Kurultayı, köye ağırlık verme politikasını benimsedi. Atatürk bu politikayı eğitim alanında yürütmek üzere, eski kurmayı Saffet Arıkan'ı Milli Eğitim Bakanı olarak görevlendirdi.

1935 yılında, İsmail Hakkı Tonguç, Bakan Arıkan tarafından MEB İlköğertim Genel Müdürlüğü'ne atandı. (Önce vekâleten, sonra asaleten)
(Saffet Arıkan, Atatürk'ün isteği ve geçerli bir köy eğitimi kurma direktifi ile Milli Eğitim Bakanlığı'na getirilmiş, çavuşlardan yararlanma ve "Eğitmen" sözcüğü de kendisi tarafından önerilmiştir. Yeni bakan, ilk iş olarak bu konuda yetkili ve güvenilir bir eğitken aramış, yakınlarınca önerilen bu işin gerçek adamını, İsmail Hakkı Tonguç'u bulmuştur.)


1936-37 öğretim yılında, Eskişehir Çifteler Devlet Çiftliğinde ilk Eğitmen Kursu açıldı. Bu kurs 6 ay kadar sürdü. (Kültür Bakanlığı Dergisi, Sayı 20-1, 1937)

Haziran 1937'de 3238 sayılı Köy Öğretmenleri Kanunu çıkarıldı; Eğitmen Kurslarının sayısı çoğaltıldı. 6 - 8 ay süreli bu kurslar, değişik illerde 1948 yılına kadar yinelendi.

1937-38 öğretim yılında Eskişehir / Çifteler ve İzmir / Kızılçullu'da iki Köy Öğretmen Okulu açıldı. Bunlara 1938-39 öğretim yılında Kırklareli / Kepirtepe, 1939-40 öğretim yılında DA Kastamonu / Gölköy Köy Öğretmen Okulları eklendi.

7 Temmuz 1939 günü 3704 sayılı yasa çıkarılarak, Eğitmen Kursları ile yeni kurulacak Köy Öğretmen Okulları (Köy Enstitüleri) için arazi sağlandı ve bu kurumlara döner sermaye verildi.

17 Nisan 1940 günü 3803 sayılı Köy Enstitüleri Kanunu Kabul edildi (17 Nisan günü, "Köy Enstitüleri Bayramı" olarak kutlanmaya başlandı). Köy Öğretmen Okulları, Köy Enstitülerine dönüştürüldü ve 1940-41 öğretim yılında 10 yeni Enstitü daha açıldı. Bu sayı 1945-46 öğretim yılına kadar 20'ye çıkarıldı; 1948-49 öğretim yılında bir tane daha açıldı.

19 Haziran 1942 gün ve 4274 sayılı Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu çıkarılarak, İlköğretim ve Köy Eğitimi Sistemi bütün ayrıntılarıyla düzenlendi. Bu yasa için, İlköğretim Genel Müdürlüğünce (Kuşkusuz Tonguç'un öncülüğünde) hazırlanıp 30.11.1943 günü ilgililere duyurulan Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu İzahnamesi ile Köy Enstitüsü sisteminin amacı, felsefesi, örgütlenişi, görevlerinin nitelikleri ve sorumlulukları ayrıntılarıyla belirlendi.

1942 yılında Ankara / Hasanoğlan Köy Enstitüsü'nde, Köy Enstitülerine öğretmen, yönetici, denetmen; ülkeye köy araştırmacısı yetiştirmek üzere, Köy Enstitülerinin en yetkin öğrencilerini alıp yetiştiren üç yıl süreli Yüksek Köy Enstitüsü açıldı.

Köy Enstitüleri Eğitim Programı 6 yıllık bir denemeden sonra, 1943 yılında yürürlüğe konuldu.

1945 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile 1954 yılına kadar sürecek bir plan yapılarak, 10 yıllık bir İlköğretim Seferberliği ilan edildi.

1946 yılında yapılan genel seçim sonucunda CHP'nin tutucu kanadı iktidara ağırlığını koydu; Hasan Âli Yücel bakanlık görevinden ayrıldı, Tonguç ve ekibi de görevden uzaklaştırıldı.

1947 yılında Köy Enstitüsü Öğretim Programı ve Yönetmeliği değiştirilerek, öğrencilerin yönetime katılması, iş eğitimi gibi temel ilkeler ve etkinlikler kaldırıldı; mezunlara arazi ve teçhizat verme uygulaması sona erdirildi.

1947 yılı sonlarında Yüksek Köy Enstitüsü kapatılarak öğrencileri başka okullara nakledildi. Yüksek Köy Enstitüsü mezunlarından bazıları "solcu" oldukları gerekçesiyle, yedek subay okulunda, "çavuş" çıkarıldı.

1948 yılında Eğitmen Kurslarına son verildi ve birçok eğitmen de görevden uzaklaştırıldı.

1950'den sonra Köy Enstitülerinin kız öğrencileri ayrılarak, Kızılçullu ve Beşikdüzü Köy Enstitülerinde toplandı. Sonra Kızılçullu kapatılıp öğrencileri Bolu Kız Öğretmen Okuluna aktarıldı. Aynı yıllarda 4 enstitüdeki Sağlık Kolu kapatıldı.

1951 yılında Köy Enstitülerinin öğretim süresi 5 yıldan 6 yıla çıkarıldı.

1953 yılında Köy Enstitüleri Programı ile İlköğretmen Okullarının programları birleştirildi.

1954 tarih ve 6234 sayılı yasa ile Köy Enstitüleri, İlköğretmen Okulu'na dönüştürüldü.

Deneme Evresi: 1937 - 1943
Burada, Köy Enstitülerinin 1946'ya kadar, yani özgün deneyimin sürdüğü dönemde yürürlükte bulunan ve "sadece öğretmen yetiştiren" programına değinilecektir.

Önce de değinildiği gibi, Köy Enstitüleri 1937 yılında "Köy Öğretmen Okulu" olarak kuruldu. 1940'a kadar, 1926-34 arasında yürürlükte kalan Köy Muallimi Mektebi Müfredat Programı (1927), İlköğretmen Okulları Programı ile ortaokul, lise ve orta meslek okulları programlarından yararlanıldı (Yücel, 1938, s.235). Bu konuda enstitü müdürlüklerine geniş yetkiler tanındığı DA anlaşılmaktadır. İlk program, Köy Enstitüleri Öğretim Programı adıyla 1943 yılında yürürlüğe girdiğine göre, enstitü müdürlüklerinin 6 yıl boyunca programlarını geliştirmede önemli bir yetkiye sahip oldukları anlaşılır. Özellikle iş ve tarım etkinlikleri, yöresel koşullar ve olanaklar dikkate alınarak enstitülerce programlaştırılmıştır. İlk kurulan (1937) Kızılçullu ve Çifteler Köy Enstitülerinde geliştirilen programlar, diğerlerine örnek oluşturacak ancak, her enstitü kendi özgül koşullarına göre program geliştirmede önemli yetkilere sahip olacaklardı. Kızılçullu Köy Enstitüsü müdürü Emin Soysal'ın, yönetsel ilkelerden sapması ve Bakanlıktan kopuk davranması, Kızılçullu'nun örnek olma şansını azaltmıştır. Örnek, daha çok Çifteler Köy Enstitüsü'dür. Diğer Enstitü müdürlerinin çoğu DA bu olumlu öğretmenlerin arasından seçilip atanmıştır. Asıl olan enstitülerin kendi yarattıkları deneyimlerdir.

1943 tarihli Köy Enstitüleri Öğretim Programı, önemli ölçüde ayrı ayrı derslerin programlarından oluşmuş, ilkokul programlarında olduğu gibi Köy Enstitüsü Programı'nın baş tarafında genel "amaç ve ilkeler" yer almıştır. 1940'ta, yasanın çıkışından sonra gönderilen bir genelge ileTonguç'un mektupları ve işbaşında yaptığı rehberlik, programın oturacağı temel anlayışı ve Ana çerçeveyi çizmiştir. Bakan Hasan Âli Yücel'in imzasıyla gönderilen ilk genelgede şu noktalar yer almaktadır:


Enstitüdeki etkinliklere öğrenci seyirci kalmayıp bizzat katılacak ve bunları öğretmenleriyle birlikte yapacaktır.

Genelgeye göre, "Köy Enstitüleri talebesine halkla doğrudan doğruya münasebete girişmeyi temin edici işler yaptırılacaktır. Her türlü iş sahibi halkla kolay (ve) normal bir şekilde konuşmaları, halk ruhuna âşina olmaları, halkın mühim ihtiyaçlarını giderici pratik tedbirleri bilmeleri, imkân altına alınacaktır."

Öğrenciye titiz bir temizlik alışkanlığı kazandırılacaktır. "Onların korkak, mütereddit, kararsız, iradesiz olmamaları" için çaba gösterilecektir.

"Çocukların müesseseye girdikleri zaman iyi hareketlerinin bozulmaması ve bunların inkişaf ettirilmesine çok itina edilecektir..."

"Enstitülerde planlı, süratli iş görmek ve işi başarmak talebe ve öğretmenler için esas prensiplerden... olacaktır."

Öğrencilere bisiklet, motosiklet, su motörü, otomobil gibi araçların kullanılmasının öğretilmesi;

Çevre özelliklerine göre; ata binme, dağcılık, sandal ve yelken kullanmanın öğretilmesi;

Çevredeki akarsu ve deniz canlılarının incelenmesi ve bunların nasıl değerlendirileceğinin öğretilmesi;

Enstitü ve çevre arazisinin işlenmesi, bayındırlaştırılması, ağaçlandırılıp çiçeklendirilmesi;

Hayvan yetiştirme ve hayvanların korunup ıslah edilmesinin öğretilmesi;

Mandolin, el ve ağız armoniği kullanma ve halk müziği parçalarını ustalıkla söyleme becerisinin kazandırılması, modern müzik parçalarını dinletme;

Köy ve çevre incelemeleri yapma ve bunu öğrencilere öğretme;

Meslekî kitap ve dergileri izleme ve onlara abone olma;

Müze kurma ve bunlardan yararlanma;

Yerel ve ulusal motiflere göre stilize edilmiş giysiler dikme ve eskiden yapılmış olanların müzede sergilenmesi;

Öğrencilere ve çevreye yönelik eğlenceler düzenleme; gibi etkinliklere yer verilecektir.

Öğretmen ve öğrenciler, Anayasada yazılı "cumhuriyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve inkılapçılık prensiplerini, Türk Milletinin yükselmesi için Ana prensipler bilerek çalışacaklar, bu prensipleri hiçbir engel tanımadan hayata tatbik edebilen insanlar olacaklardır"

Ayrıca bu genelge enstitülerde "çocuğu merkeze Alan" bir eğitim anlayışı ile "yurtseverlik"I bir arada görmektedir. Gerçek bir kişilik ise, çocuğun etkin olduğu bir yöntemle geliştirilebilecektir. Önce belirtildiği gibi Genelge bir ilkeler çerçevesi sunmakta, içeriğin doldurulması enstitülere bırakılmaktadır.

Köy Enstitüleri Öğretim Programı:
1943 - 1946

Köy Enstitüleri Öğretim Programı'nın başında yer alması gereken amaçlar, ilkeler ve açıklamalar bölümü, program yürürlüğe girdikten yaklaşık 6 ay sonra yayımlanan bir resmî belge ile de dile getirilmiştir. Bu belge, 19.6.1942 tarih ve 4274 sayılı Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu'nu açıklayıp yorumlayan İzahnamedir. Daha önce bazı alıntılar yaptığımız bu İzahname (Yönerge), yasaya, programa ve bütünüyle Köy Enstitüsü sistemine gerçek anlamını vermektedir. Tonguç, büyük olasılıklaçoğunluğu Köy Enstitüsü Sistemini içlerine sindiremeyen Talim ve Terbiye Kurulu'ndan böyle bir onay görmeyeceğini bildiği için, İzahnameyi kendisi ekibiyle hazırlamıştır. İyi de etmiştir. 30 Kasım 1943 tarihinde Tonguç'un parafı, Bakan Yücel'in imzasıyla yayımlanan bu belge, Köy Enstitülerinin tarihi açısından DA büyük önem taşımaktadır (Köy Okulları ve Enstitüleri Teşkilat Kanunu ve İzahnamesi, 1943).

1943 tarihli Köy Enstitüleri Öğretim Programı'nda 5 yıl süre içerisinde okutulan derslerin çeşidi 29'dur. Bunların 17'si genel kültür ve meslek dersleri, 7'si tarım dersleri, 5'i de teknik (iş) derslerdir. Genel kültür ve meslek derslerinin haftalık toplam saati 22, tarım derslerinin 11, iş derslerinin de 11'dir. Yani zamanın yüzde 50'si "genel kültür ve meslek dersleri", yüzde 25'i "tarım", yüzde 25'i de "teknik" derslere ayrılmıştır. İlköğretmen okullarının haftalık ders saati toplamı 29 - 30 iken , Köy Enstitülerinin 44'tür. Bazı ara etkinlikler buna dahil değildir. Üstelik kuruluş süreci yaşayan Köy Enstitülerinin son derece yorucu bir çalışma temposu bulunmaktadır. Enstitüyü bitiren öğretmen adayının, birisi Tarım, öteki Teknik alanda olmak üzere iki "Ek Branş" ı olacaktır. Köy öğretmeni "diğer meslek erbabı" yetişinceye kadar, onların DA görevlerini üstlenmektedir. Ancak, tarım ve teknik eğitimin amacı, sadece bu meslekleri icra ettirmek değil, bunun yanında köy okullarında iş eğitimini de yürütmektir.

1943 tarihli Köy Enstitüleri Öğretim Programı, ders dağıtım çizelgeleri ile başlamakta ve ders programları (içerikleri) ile sürmektedir. Ders programları "amaçlar" ve "konular"la kimi dersler için "metot" ya DA "açıklamalar"Dan oluşmaktadır. Bu açıklamaların, öteki ortaöğretim programlarından oldukça yeni bir bakış açısıyla yapıldığı görülür. Örneğin, 1938 tarihli, İlköğretmen Okulları Programı'nda yer Alan Edebiyat; Köy Enstitüleri Öğretim Programı'nda "Türkçe" ; Pedagoji, Psikoloji, Terbiye Tarihi, Umumi Tedris Usulü, Hususi Tedris Usulü, Ders Tatbikatı, Sosyoloji dersleri, "Öğretmenlik Bilgisi" genel başlığı altında toplanmış ve bu dersler; Toplumbilim, Çocuk ve İş Ruhbilimi, Öğretim Metodu, Eğitim ve İş Eğitimi Tarihi adı altında düzenlenmiştir. Bu meslek derslerinin tümünün, "İş Eğitimi" anlayışı ile düzenlendiği görülmektedir (İlk Öğretmen Okulları Programı, 1938, S.9-34; Köy Enstitüleri Öğretim Programı, 1943, S.132-144).

Köy Enstitülerine, programın geliştirilmesinde olduğu gibi, uygulanmasında DA geniş esneklikler tanınmıştır. Ders ve etkinlikler, çalışma koşulları, öğrencilerin yetkinlikleri, öğretmen ve usta öğreticilerin yeterliliği, iklim koşulları, olağanüstü durumların çıkması ve mevsimin gerektirdiği ekim-dikim işleri gibi nedenlerle yoğunlaştırılarak DA uygulanabilecektir. Örneğin, kış gelemeden yatakhane, yol, köprü gibi yerler yapılacaktır. Öncelik yaşam hakkının korunması, can ve malın kurtarılmasındadır. Buna karşılık, kışın kurumsal kurumsal derslere daha çok zaman ayrılabilir. Ekin biçme zamanı kurumsal dersler ertelenebilir. Tüm bu nedenler, kimi derslerin yapılmamasını ya DA eksik yapılmasını haklı kılmaz. Öğrencilere, yılda birbuçuk ay nöbetleşe "tatil" verilecektir (Köy Enstitüleri Öğretim Programı, 1943, S.1-9).

KAYNAKCA :Niyazi Altunya, Köy Enstitüsü Sisteminin Düşünsel Temelleri,
2. Kuruluşunun 36. Yılında Köy Enstitüleri Özel Sayısı, Yeni Toplum, TÖB-DER Aylık Eğitim Bilim ve Sanat Dergisi, 1976.


Köy Enstitüleriyle özdeşleşmiş bir isim;
Yazar Mahmut MAKAL

Yarım asrı geçkin bir süredir, aydın Türkiye kavramı üzerine ışık tutmaya çalışan isimlerden birisi o. Gerçek bir aydın. Daha önce ‘Gerçek Aydınlar Arasında’ başlığıyla yazdığım yazı içerisinde, Sayın Mahmut Makal’dan kısaca söz etmiştim. Tanıdıkça, okudukça görüyorum ki, Sayın Makal’ı kısa paragraflarla, birkaç cümleyle anlatmak yeterli değil.

İlk tanıştığımızda beni Keşan Önder Gazetesindeki yazılarımdan ismen bildiğini söylemişti. Ben de çok mutlu olmuştum, yazarlar da benim yazılarımı okuyor diye… Gerek yazılarımdan, gerekse o günkü fikir alışverişimizden “Doğru yoldasın, hep böyle devam et. Sizler gibi, bilinçli ve vatansever insanları gördükçe umut doluyorum, çünkü çok az var şimdi sizin gibiler ” demişti. Bu sözler beni bir kez daha mutlu etmişti.

Geçen hafta üç tane kitabını imzalayıp verdi bana Mahmut Hocam. Mahmut Hocam diyorum, çünkü tutum, davranış ve tavsiyeleriyle, Hababam Sınıfı filmlerindeki herkesin çok sevdiği öğretmen Mahmut Hoca karakterine benzetiyorum biraz kendisini.

1940’lı, 1950’lili yılların Köy Enstitülüsü Mahmut Makal.

O yılların Köy Enstitülü kuşağına, Türkiye’nin en aydın, en değerli, ülkenin karanlık köşelerine ışık saçmış, vatan-millet ülkülerine en sahip kuşak demek istiyorum. Onlar bir ekol. Onlar Aydınlık Türkiye’nin temel taşları. Onlar kalkınmakta olan bir cumhuriyetin idealist evlatları.

Keşan Önder Gazetesinin sahibi Sayın Feyzullah Aktan da Köy Enstitülü olduğu için Mahmut Makal ve diğer bazı Köy Enstitülü arkadaşları, Türkiye’nin neresinde olursa olsunlar, en azından Önder Gazetesinin abonesi olarak halen diyaloglarını sürdürüyorlar. Yani onlar hep okur-yazarlar. Onlar hep eğitmenler. Onlar her daim kitapla, basınla iç içeler. Okuyan, yazan bir Türkiye en büyük hayalleri ve arzuları. Ama biz toplum olarak okumayı, yazmayı, araştırmayı pek fazla sevmiyoruz.

Ortaokul müdürüm Sayın Mehmet Şahin de geçenlerde Köy Enstitülü olduğunu yazmıştı bana. İki yıl önce beni arayıp bulduğunda, bir yazımda anlatmıştım Şahin öğretmenimi. Yıllardır hiç karşılaşmadığım bir eski müdürüm beni arayıp bulunca ne kadar da mutlu-bahtiyar olmuştum. Sayın Mehmet Şahin’i Ortaokul yıllarımdan çok iyi bilirim. Ama Köy Enstitülü olduğunu yeni öğrendim. Onu tarif etmeme hiç gerek yok. Yukarıdan beri anlatmaya çalıştığım o idealist kuşağın tipik özelliklerine sahip değerli bir insan.

Keşke o kuşak bugün de olsaydı. Şahin Öğretmenlerin, Mahmut Makalların omuzlarında aydınlanan bu ülke bugün, o kuşağa daha çok gereksinim duyar bir noktaya gelmiş bulunuyor. Benim gerçek aydınlar diye tanımladığım bu insanlar, kendini aydın yerine koyup ülkenin bölünmesi yönünde mücadele veren birtakım çevrelerden, eminim ki çok rahatsızlar.

Elimdeki okumakta olduğum, güncel-siyasi konulu kitabı yarım bırakıp şimdi Mahmut Makal okumaya başladım. Malum, üç tane kitap tutuşturdu elime. Birisini okudum bile.

Bu arada biyografisine baktım bu değerli yazarın. 20 civarında kitabı var. Her kitabı en az birkaç veya 7–8 kez basılmış. Bu kitaplar kendi deyimiyle 15 kadar yabancı dile çevrilmiş. Oldukça başarılı bir yazar.

Fakir Baykurt’u görüyorum yazıları arasındaki resimlerde. Köy Enstitülü devre arkadaşı imiş.

Genellikle köy yaşantısını, köy kültürünü işliyor Mahmut Makal. Ve tabi ki Köy Enstitülerini.

Bu nedenledir ki; Mahmut Makal ismi kitaplarının ötesinde Köy Enstitüleriyle özdeşleşmiş bulunuyor. Yaklaşık 60 yıl önce yazmış ilk kitabını. 1940’lı yıllardan itibaren ışık tutmaya çalışmış köylere. Kalkınmayı özendirmek ana tema olmuş kitaplarında. Gericilik, hurafe, batıl inançlar, sağlık ve eğitim zorlukları, köylünün yoksulluk kaderi gibi kavramlar hem yaşadığı hem işlediği konular olmuş.

Eskiden beri hep duyarız, biliriz Köy Enstitülerini. Ama şimdi Mahmut Makal’la birlikte daha geniş bilgi sahibi olduğumu söyleyebilirim.

Şu şekilde anlatıyor yazar Köy Enstitülerini:

—İlk uygulama, Köy Öğretmen Okulları adı altında, 1926 yılında, Kayseri ve Denizli’de olmuştur. Köylerde eğitim kurumu eksikliğinden dolayı bu kurumlara ihtiyaç duyulmuştur. 4 yıllık ilkokul, sonra 3 yıl Köy Öğretmen okulu, sonra da bir yıl uygulama dönemi sonucu öğretmen yetiştiriliyor.

—Bu arada Atatürk, askerler arasından bazı çavuşların eğitmen kurslarına çağrılarak öğretmen yapılmasını önerir.

—Eğitmen kursları ve Köy Öğretmen okulları ortak çalışmaya başlarlar. 1940’ta çıkarılan bir yasayla bu kurumlar Köy Enstitüsü yapılır. İsmet İnönü Başbakan, Hasan Ali Yücel Milli Eğitim Bakanıdır.

—O zaman Türkiye’de 63 il vardır. Her 3 ile bir Enstitü olmak üzere, toplam 23 Enstitü kurulmuştur. Her Enstitü üç ilin köylerinin çocuklarını alacak, köy öğretmenleri ve köye dönük diğer meslekleri yetiştirecektir. Sağlık memuru, ebe, teknisyen gibi… Köyün eğiticisi ve rehberi konumunda olmuşturlar bu okullarda okuyup da mezun olanlar.

—Bu okullar ziraata dönük arazi bulunan yerlerde kurulmuştur. Okuldaki her üretim öğrenci emeğidir. Et, süt, sebze, meyve, dikiş, nakış, marangozluk işleri (masa, sandalye, kapı çerçeve, vs).

—Okuldan mezun olanlar, köylerdeki nüfusu hem eğitmek hem de onların ürettiklerini yaşamda kullanıma sunmak için işbaşına geçmiştirler.

İşte Köy Enstitülerinin üretime ve kalkınmaya dönük yüzleri.
İşte Köy Enstitüsü mezunlarının Mahmut Makallar, Şahin Öğretmenler gibi örnekleri.
Şimdi o zamankinden daha fazla ihtiyacımız var böyle üretime, böyle kalkınma hamlelerine, böyle idealist bir nesle…